Het begrip tafelgesprek wordt voor het eerst door Johann Aurifaber gebruikt met betrekking tot de gesprekken aan Luthers tafel. De titel van zijn in 1566 gedrukte verzameling van uitspraken en gesprekken aan Luthers tafel luidde Colloquia oder Tischreden Doctor Martini Lutheri. Het begrip colloquia als benaming voor de gesprekken aan de tafel van Luther is niet ongewoon en is te vinden in verschillende verzamelingen van zijn handschriften. De benaming van tafelgesprekken kan misleidend zijn, omdat de verzamelingen ook uitlatingen van Luther bevatten, die gedaan zijn bij andere gelegenheden zoals op reis, in de tuin of aan Luthers ziekbed.

De oorsprong van het geleerde tafelgesprek, het fundament ligt in de oudheid. Deze wijze van gesprekscultuur laat zich in verschillende klassieke werken vinden. Centraal thema van deze gesprekken was het uitwisselen van informatie en het discussiëren over wetenschappelijke, filosofische of religieuze vragen.

Doordat in het verloop van de renaissance de antieke geleerdheid herontdekt werd door het humanisme, naast de herontdekking van de Griekse taal, alsook de antieke geschriften, kreeg deze manier van spreken ook in de universitaire wereld haar intrek. Ook de humanistische universiteit van Wittenberg nam deze traditie op.

De tafelgesprekken zijn in delen overgeleverd, door de aantekeningen die aan Luthers tafel gemaakt werden. Evenwel zijn de tafelgesprekken bepaald door plaats en tijd, evenzo door hun wetenschappelijke en theologische vorming in inhoud en opbouw, maar ook door hun wetenschappelijke en theologische vorming. De tafelgesprekken staan in de voorliggende vorm in de traditie van de exempelverzamelingen. Een exempel is een verhaal dat vooral in de middeleeuwen werd ingezet om het publiek te overtuigen van een bepaald geloof en om het gegeven voorbeeld na te laten volgen. Dit kon een historisch verhaal zijn tot een klucht, hedendaags nieuws, fabels en soortgelijke stukken. De tafelgesprekken zoals die zijn uitgegeven bevatten biografische gegevens over Luther, theologische en reformatorische thema’s alsook berichten over historische en toenmalige gebeurtenissen, anekdoten en merkwaardige gebeurtenissen, die niet alleen in gespreksvorm, maar ook als enkele korte vertellingen zijn overgeleverd, zonder te letten op de oorspronkelijke gesprekssamenhang.

(Bron: V. Leppin & G. Schneider-Ludorff (red.), Das Luther-Lexikon (Regensburg: Bückle & Böhm 2014), 688-689)